Tổng hợp, hệ thống kiến thức Ngữ văn lớp 12 thi THPT

1. Hệ thống kiến thức văn học Việt Nam:

1.1. Tuyên ngôn độc lập – Hồ Chí Minh:

Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chí Minh là một tác phẩm vô cùng quan trọng và ý nghĩa trong lịch sử Việt Nam, nó không chỉ là một bản tuyên bố đơn thuần mà còn là biểu tượng của sự đoàn kết và quyết tâm của nhân dân Việt Nam trong cuộc chiến tranh giành độc lập.

– Bối cảnh sáng tác của Tuyên ngôn độc lập có liên quan trực tiếp đến cuộc Chiến tranh thế giới thứ hai, nơi mà Phát xít Nhật – kẻ đang chiếm đóng nước ta, cuối cùng đã đầu hàng đồng minh. Nhân dân Việt Nam, sau nhiều nỗ lực và hy sinh, giành lại chính quyền trên toàn quốc. Ngày 26 – 8-1945, Hồ Chí Minh, từ Việt Bắc, trở về Hà Nội và tại căn nhà số 48 Hàng Ngang, ông bắt đầu soạn thảo tuyên ngôn quan trọng này.

Ngày 2 -9-1945, tại quảng trường Ba Đình, Hà Nội, Hồ Chí Minh thay mặt Chính phủ lầm thời nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đọc bản Tuyên ngôn độc lập, khai sinh ra nước Việt Nam mới, đánh dấu một kỳ nguyên mới của lịch sử dân tộc.

– Nội dung của Tuyên ngôn độc lập không chỉ là sự tuyên bố về việc chấm dứt chế độ thực dân, phong kiến ở nước ta mà còn là một bức tranh rực rỡ về kỉ nguyên mới của độc lập và tự do. Bản tuyên ngôn không chỉ tố cáo mạnh mẽ tội ác của thực dân Pháp, mà còn đề cập đến nguy cơ tái chiếm nước ta từ các thế lực thù địch. Tác giả không chỉ là một nhà lãnh đạo mưu trí mà còn là người đồng cảm với những khát vọng của nhân dân, với tình yêu quê hương cháy bỏng.

– Về mặt nghệ thuật, Tuyên ngôn độc lập thể hiện sự lập luận chặt chẽ, với những lí lẽ đanh thép và chứng cứ xác thực, tạo nên một tác phẩm có uy tín cao. Ngôn ngữ sử dụng không chỉ hùng hồn và đanh thép khi tố cáo tội ác, mà còn chứa đựng những tình cảm sâu sắc và ngôn ngữ châm biếm sắc sảo. Hình ảnh trong tuyên ngôn rất giàu sức gợi cảm, với những miêu tả sống động về tình cảm yêu nước, thương dân, và khát vọng độc lập của tác giả.

Tuyên ngôn độc lập không chỉ là một tác phẩm văn hóa lớn của dân tộc mà còn là biểu tượng của lòng yêu nước, quyết tâm đoàn kết của nhân dân Việt Nam trong cuộc chiến tranh giành độc lập và tự do.

1.2. Tây Tiến – Quang Dũng:

– Hoàn cảnh sáng tác:

+ Tây Tiến, trung đoàn quân vĩ đại được hình thành vào năm 1947, mở ra một trang mới trong cuộc chiến tranh giành độc lập của Việt Nam.

Nhiệm vụ quan trọng của trung đoàn là phối hợp với bộ đội Lào, đảm bảo an ninh biên giới Việt Lào.

Hoạt động rộng lớn trên các địa bàn chiến sự khốc liệt như Hòa Bình, Sơn La, Thanh Hóa và Sầm Nứa.

Lính Tây Tiến, đa dạng về nguồn gốc, nhưng chủ yếu là những người trẻ trung và yêu nước, đã trở thành niềm tự hào của quân đội Việt Nam.

+ Quang Dũng, một chiến sĩ xuất sắc, gia nhập Tây Tiến từ năm 1947 và nhanh chóng vươn lên trở thành đại đội trưởng, đóng góp quan trọng vào những thành công của đoàn quân.

+ Cuối năm 1948, khi Quang Dũng chuyển sang đơn vị mới, ông không quên đơn vị cũ. Tại Phù Lưu Chanh (Hà Tây), ông đã để lại dấu ấn của mình thông qua bài thơ đầy tình cảm.

+ Bài thơ ban đầu có tên là “Nhớ Tây Tiến”. Tới năm 1957, ông quyết định in lại và bỏ từ “nhớ”, khiến cho bản thơ trở nên trực tiếp, mạnh mẽ hơn, được xuất bản trong tập “Mây đầu ô”.

– Nội dung:

Bằng cảm hứng lãng mạn và ngòi bút tài hoa, Quang Dũng đã mô tả hình ảnh của những người lính Tây Tiến, những chiến sĩ trên đất miền Tây núi rừng hùng vĩ, đầy bản năng và bản lĩnh. Bức tranh của ông không chỉ là một bức vẽ về cuộc sống hàng ngày mà còn là biểu tượng của sự đoàn kết, lòng yêu nước và hy sinh cao cả.

– Nghệ thuật:

+ Bút pháp lãng mạn của Quang Dũng không chỉ là sự lập luận tình cảm mà còn là cách ông sử dụng ngôn từ đặc sắc. Anh tinh tế kết hợp từ vựng địa danh, từ tượng hình và từ Hán Việt, tạo ra một bức tranh ngôn ngữ phong phú và sáng tạo.

+ Bài thơ của ông không chỉ là một tác phẩm văn xuôi mà còn là một tác phẩm nghệ thuật toàn diện, kết hợp chất nhạc và chất họa. Từng câu thơ như là những nốt nhạc, tạo nên một bản giao hưởng tinh tế về tình yêu quê hương và lòng dũng cảm của những chiến sĩ Tây Tiến.

1.3. Việt Bắc – Tố Hữu:

– Hoàn cảnh sáng tác:

Chiến thắng Điện Biên Phủ là bước ngoặt quan trọng trong lịch sử Việt Nam, mở ra thời kỳ hòa bình với Hiệp định Giơ – ne – vơ vào tháng 7-1954. Sự kiện này là điểm khởi đầu cho một trang sử mới, nơi mà Tổ quốc bắt đầu hồi phục sau những năm chiến tranh khốc liệt.

Tháng 10-1954, những chiến sĩ kháng chiến từ miền núi trở về miền xuôi, Chính phủ và Trung ương Đảng rời chiến khu Việt Bắc, quay trở lại thủ đô Hà Nội. Đây là bối cảnh lịch sử chính mà Tố Hữu đã lựa chọn để sáng tác bài thơ đầy tình cảm và hồi ức.

– Nội dung:

Việt Bắc không chỉ là một bản hòa nhạc hùng tráng mà còn là một dòng thác cảm xúc, kể về những trang lịch sử vĩ đại và tình yêu thương sâu sắc đối với đất nước và nhân dân kháng chiến. Tác phẩm thể hiện sự gắn bó mạnh mẽ, lòng tự hào về dân tộc, và tình yêu non sông.

Việt Bắc là một bức tranh tuyệt vời về lòng dũng cảm của những người chiến sĩ và lòng hiếu kính sâu sắc dành cho tổ quốc. Bài thơ hòa mình vào không khí anh hùng, đưa người đọc quay về thời kỳ lịch sử lóe sáng của đất nước.

– Nghệ thuật:

Tố Hữu sử dụng một cách sáng tạo hai đại từ “mình, ta”, tạo ra lối đối đáp giao duyên trong dân ca, làm nổi bật tình cảm cách mạng và tình thân thiết với nhân dân.

Bài thơ thể hiện tính dân tộc sâu sắc thông qua việc sử dụng thể thơ lục bát truyền thống, giúp tạo nên một âm thanh truyền thống mạnh mẽ.

Ngôn ngữ của bài thơ giản dị, quen thuộc, gần gũi với tâm hồn dân gian. Tố Hữu khéo léo sử dụng biện pháp nghệ thuật như điệp từ, liệt kê, so sánh, và ẩn dụ tượng trưng, tạo ra một ngôn ngữ phong phú và đầy tính tưởng tượng.

Nhịp điệu thơ uyển chuyển, ngân vang, và giọng điệu thay đổi linh hoạt, tạo nên một bức tranh âm thanh hùng tráng, đậm chất dân ca, góp phần làm cho bài thơ trở thành một tác phẩm nghệ thuật đa chiều và sâu sắc.

1.4. Đất Nước – Nguyễn Khoa Điềm:

– Hoàn cảnh sáng tác:

Trong bối cảnh nổi loạn và chiến tranh ở miền Nam Việt Nam, tác giả Nguyễn Khoa Điềm đã sáng tác “Đất Nước” như một phần của trường ca Mặt Đường Khát Vọng vào năm 1971 tại chiến khu Trị – Thiên. Bài thơ là một tiếng hò thức tỉnh của tuổi trẻ đô thị, những người sống trong môi trường chiến sự, nhưng vẫn giữ vững niềm tin và tình yêu non sông, đất nước.

Đoạn trích “Đất Nước” nằm ở phần đầu chương V của trường ca, là một khúc hát của những người trẻ chân trời góc bể, bước xuống đường để dấu tranh chung với cuộc chiến chống lại sự xâm lược của đế quốc Mỹ.

– Nội dung:

Trong đoạn trích, Nguyễn Khoa Điềm mô tả đất nước Việt Nam qua cái nhìn mới mẻ và sâu sắc. Nhà thơ không chỉ chú ý đến vẻ đẹp vật chất mà còn đào sâu vào lịch sử, địa lí và văn hóa của đất nước. Tư tưởng trọng tâm của bài thơ là tư tưởng “Đất nước của nhân dân”, nơi mà mọi nỗ lực và hành động hướng về sự phồn thịnh và hạnh phúc của cộng đồng.

– Nghệ thuật:

Nguyễn Khoa Điềm sử dụng giọng thơ trữ tình và chính trị, với cảm xúc sâu lắng và thiết tha. Bài thơ không chỉ là một biểu tượng của tình yêu quê hương mà còn là bản hòa nhạc của những tâm hồn tràn đầy lòng trung hiếu và ý chí chiến đấu.

Chất liệu văn hóa và văn học dân gian được sử dụng một cách nhuần nhuyễn và sáng tạo. Nguyễn Khoa Điềm biết cách kết hợp những hình ảnh và ngôn ngữ gần gũi với dân dụ, tạo ra một tác phẩm vừa sâu sắc vừa gần gũi với người đọc. Thông qua sự kết hợp này, bài thơ truyền tải thông điệp văn hóa và lịch sử một cách chân thực và cảm động.

1.5. Đất Nước – Nguyễn Đình Thi:

– Hoàn cảnh sáng tác:

Tác phẩm “Đất Nước” của Nguyễn Đình Thi ra đời trong giai đoạn từ 1948 đến 1955, một thời kỳ quan trọng trong cuộc kháng chiến chống Pháp. Bài thơ là sự kết hợp tinh tế của những tác phẩm trước đó như “Sáng Mát Trong Như Sáng Năm Xưa” (1948), “Đêm Mít Tinh” (1949), và chính “Đất Nước” (1955). Trong giai đoạn này, Nguyễn Đình Thi trải qua và chứng kiến những biến cố lớn, trưởng thành và đồng hành cùng Đất Nước trong cuộc kháng chiến chống Pháp lần thứ hai.

– Nội dung:

Bài thơ “Đất Nước” là một tác phẩm trào lưu cảm xúc sâu sắc và tinh tế của Nguyễn Đình Thi về Đất Nước trong thời kỳ đau thương của cuộc kháng chiến chống Pháp. Tác giả không chỉ miêu tả những thử thách và đau thương mà đất nước phải đối mặt mà còn tôn vinh tinh thần anh dũng, kiên cường và chiến thắng vẻ vang của nhân dân.

– Nghệ thuật:

Hình ảnh và ngôn từ trong bài thơ mang đậm sức khái quát, không chỉ làm nổi bật những chiến công anh hùng mà còn đề cao ý nghĩa trí tuệ và tinh thần của cuộc chiến tranh.

Sự kết hợp giữa cảm xúc và suy tưởng làm cho bài thơ trở nên đặc sắc, tạo ra một tác phẩm có tính triết lý sâu sắc. Những ý nghĩa lớn lao được truyền đạt thông qua sự kết hợp này, làm cho người đọc nhận thức được tầm quan trọng của cuộc chiến tranh và ý chí quyết tâm của nhân dân.

Nguyễn Đình Thi tập trung vào việc điển tả sâu sắc và tinh tế tiếng nói nội tâm của nhân vật, tạo nên một không khí trữ tình và chân thành. Thông qua những dòng thơ này, người đọc cảm nhận được tâm hồn chất chứa lòng yêu nước và niềm tự hào về chiến công của đất nước.

1.6. Dọn Về Làng – Nông Quốc Chấn:

– Hoàn cảnh sáng tác:

“Dọn Về Làng” được sáng tác trong mùa đông năm 1950, đúng vào thời kỳ kháng chiến chống Pháp. Nông Quốc Chấn viết bài thơ này bằng tiếng Tày, thể hiện tình cảm chân thành và lòng yêu nước sâu sắc của tác giả.

– Nội dung:

Bài thơ chân thực miêu tả nỗi đau khổ và gian khổ của nhân dân trong giai đoạn chiến tranh khó khăn. Tác phẩm tố cáo tội ác và sự tàn bạo dã man của thực dân Pháp đối với nhân dân Việt Nam, là biểu tượng của sự bất công và khổ đau mà nhân dân phải chịu đựng.

– Nghệ thuật:

Hình ảnh trong bài thơ chân thực, sinh động, và gần gũi với cuộc sống cũng như tâm hồn của những người dân miền núi. Tác giả tạo ra một không khí tương tác sâu sắc, giúp người đọc đồng cảm với những khó khăn mà nhân dân phải đối mặt.

Giọng thơ của Nông Quốc Chấn rất giàu cảm xúc, từ ngôn từ đến diễn đạt, tạo nên một bức tranh thơ đậm chất lịch sử và nhân văn. Sự chân thành và sâu sắc trong giọng thơ giúp làm nổi bật tâm trạng và tinh thần chiến đấu của những người dân.

Tác giả sử dụng thành công các biện pháp tu từ nghệ thuật, như so sánh, điệp từ, điệp ngữ, để làm nổi bật vai trò quan trọng của nhân dân trong cuộc kháng chiến. Bằng cách này, ông tạo ra một tác phẩm vừa là tốp học lịch sử vừa là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo.

1.7. Tiếng Hát Con Tàu – Chế Lan Viên:

– Hoàn cảnh sáng tác:

“Tiếng Hát Con Tàu” xuất hiện trong tập thơ “Ánh Sáng và Phù Sa” của Chế Lan Viên, viết trong giai đoạn vận động đồng bào miền xuôi xây dựng kinh tế miền núi Tây Bắc từ năm 1958-1960.

– Nội dung:

Bài thơ thể hiện sự hân hoan và khát vọng của nhà thơ khi trở về với nhân dân và đất nước. Nó không chỉ là niềm vui cá nhân mà còn là sự phát triển của cộng đồng và tìm thấy nguồn cảm hứng sáng tạo nghệ thuật từ những trải nghiệm này.

– Nghệ thuật:

Chế Lan Viên sử dụng nghệ thuật so sánh, điệp từ, và điệp ngữ để nhấn mạnh vai trò quan trọng của nhân dân trong cuộc chiến tranh và xây dựng đất nước. Giọng thơ giàu cảm xúc, tạo nên một không khí trữ tình và hào hùng.

Bài thơ không chỉ là một biểu tượng của tình yêu quê hương mà còn là một tác phẩm nghệ thuật triết lý sâu sắc. Sự kết hợp giữa cảm xúc và suy tưởng tạo ra một tác phẩm đầy tính triết lý và cảm nhận sâu sắc về ý chí quyết tâm của nhân dân trong quá trình xây dựng đất nước.