Cô Đệ Nhất Thượng Thiên là ai? Sự tích? Được thờ ở đâu?

1. Cô Đệ Nhất Thượng Thiên là ai? 

Cô Đệ Nhất Thương Thiên còn được gọi là Mẫu Thượng Thiên ( Chữ Hán : 母上天) hay Mẫu Đệ Nhất (母第一) là một trong Tứ Thiên Mẫu trong Tứ Phủ trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam . Cô là một trong những linh hồn được thỉnh cầu dưới hình thức đồng cốt lên đồng đặc biệt gắn liền với tín ngưỡng Đạo Mẫu.

Thánh Cô xếp hàng thứ nhất trong Thánh Cô tứ phủ. Tứ Phủ (Chữ Hán :四府) là một giáo phái chính của tín ngưỡng thờ Mẫu, một tôn giáo đa thần bản địa ở Việt Nam. Tên của nó có nghĩa đen là “Bốn cung điện” vì các vị thần của nó được cho là cư trú trong bốn cung điện, mỗi cung điện đóng vai trò là một bộ cai quản một cõi của vũ trụ.

Có bốn cõi: Trời, Núi, Nước và Đất. Các cung điện cai quản các cõi đó được đặt tên như sau:

·        Thiên phủ (Thiên cung), cai quản bởi Mẫu Thượng Thiên ( Mẫu Thượng Thiên )

·        Nhạc phủ (Núi Cung) do Thánh Mẫu Thượng Ngàn ( Mẫu Thượng Ngàn ) cai quản, còn gọi là Lâm Cung Thánh Mẫu (Lâm Cung Thánh Mẫu)

     Thoải phủ (Thủy phủ) được cai quản bởi Thủy Mẫu ( Mẫu Thoải ) hay còn gọi là Thủy Cung Mẫu ( Thủy Cung Thánh Mẫu ).

·        Địa phủ (Thổ cung) do Mẫu Địa ( Mẫu Địa ) cai quản , hay còn gọi là Địa Mẫu (Lục Cung Thánh Mẫu).

2. Sự tích liên quan đến Cô Đệ Nhất Thượng Thiên:

Theo dân gian lâu đời kể lại, cô Đệ Nhất Thượng Thiên hay Mẫu Thượng Thiên xuất thân là con gái của vua Thủy Tề, ngự tại Thoải Cung, sau đó được Ngọc Hoàng đại đế phong và lấy hiệu là Thiên Cung Công Chúa. Công chúa được người đời biết đến là con người hiền thục, nết na, dịu dàng và vô cùng xinh đẹp.

+ Những sự tích về Mẫu Thượng Thiên bắt đầu được truyền lại từ thời kì lịch sử Văn Lang. Đây cũng là những thần thoại đầu tiên về việc Mẫu Thượng Thiên giáng xuống hạ giới. Theo đó, khi vua Hùng bắt đầu công cuộc dựng nước và giữ nước, công chúa Mẫu Thượng Thiên được vua Thủy Tề cho hạ trần. Mẫu Thượng Thiên có công lớn trong quá trình nhà nước Văn Lang thực hiện việc thống nhất các bộ tộc, thị tộc trong nước. Thánh Cô cũng được biết đến là vị thần nữ theo đức Thánh cả tham gia giết giặc phương Bắc bảo vệ đất nước.

Ngoài ra, theo một số tài liệu xưa, Mẫu Thượng Thiên còn được cho là có liên quan tới câu chuyện thần Kim Quy giúp vua Thục Phán An Dương Vương xây dựng thành Cổ Loa và đánh đuổi giặc Triệu Đà sau đó. Tuy nhiên, câu chuyện này về sự tham gia của cô còn rất mơ hồ và tính chính xác không cao vì vậy không được nhiều người nhắc đến.

+ Sự tích kì ảo về Mẫu Thượng Thiên sau đó tiếp tục được lưu truyền dưới thời đại nhà Lê sơ. Khi vị tướng Lê Lợi dựng cờ và kêu gọi khởi nghĩa ở vùng đất Lam Sơn của Thanh Hóa, Mẫu Thượng Thiên lại lần nữa giáng trần và đã góp công lớn giúp quân khởi nghĩa Lê Lợi diệt giặc Minh, thành lập ra nhà Lê.

+ Sau này, giành được thái bình, ổn định cho thiên hạ, thái bình, ổn định không quay về trời và cũng không về lại chốn Thoải Cung mà đi theo Thánh mẫu Liễu Hạnh, hay còn gọi với danh xưng là Mậu Đệ Nhất Thượng Thiên, chính vì lẽ ấy mà cô cũng được người đời gọi là Cô Đệ Nhất Thượng Thiên.

3. Cô Đệ Nhất Thượng Thiên được thờ ở đâu:

Là một trong tứ phủ Thánh Cô, nên hầu hết các đền có thờ Mẫu đều có thờ tượng Cô Đệ Nhất Thượng Thiên, trong đó đặc biệt là đền thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh.

Cũng có nhiều luồng quan điểm về đền thờ chính của Cô Đệ Nhất Thượng Thiên như có người cho rằng là đền Dùm Tuyên Quang hay có người cho rằng là tại Vân Đình – Ứng Hòa – Hà Nội hay đền chính thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên được công nhận nhiều nhất nằm ở Nghệ An.

4. Nghi lễ liên quan đến thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên:

Như đã nói việc thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên thường liên quan đến thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, nên các nghi lễ thờ Mẫu được thực hiện chung theo Đạo Mẫu.

Có lẽ nghi lễ phổ biến nhất của Đạo Mẫu, hay tín ngưỡng thờ Mẫu, được người Việt Nam biết đến là “hầu đồng”, hay lễ xuất thần. Ở sân khấu trung tâm, người đồng cốt mặc những chiếc áo choàng lụa có màu sắc khác nhau để đại diện cho các vị thần khác nhau, những người được cho là sẽ phù hộ cho mọi người sức khỏe, may mắn, giàu có và bảo vệ. Xung quanh đồng cốt, hàng chục tín đồ ngồi khoanh chân, mở to mắt quan sát những động tác điêu luyện của đồng cốt.

Trên nền nhạc của dàn nhạc giao hưởng truyền thống, linh hồn của các vị thần được mời làm chủ phương tiện, những người sẽ làm sống động một số nhân vật và hoạt động đặc biệt nhất của các vị thần. Ví dụ, nếu linh hồn là một vị tướng, đồng cốt sẽ biểu diễn một số động tác võ thuật mạnh mẽ với quan đao, và nếu linh hồn là Công chúa sơn lâm, đồng cốt sẽ mặc áo choàng xanh với trang sức lấp lánh. Màn trình diễn này đặc biệt được yêu thích và rất được người theo dõi trông đợi bởi “Công chúa” sẽ tung tiền thật cho những người đến cúng bái, tượng trưng cho lời chúc may mắn sẽ đến với họ ngoài đời thực. TS Nguyễn Ngọc Mai, Trưởng ban Nghiên cứu Tôn giáo, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, cho biết: “Hầu đồng hay còn gọi là lễ xuất hồn là một hoạt động tâm linh chủ yếu của các tín đồ thờ Mẫu.

Một buổi lễ hầu đồng, bao gồm một số yếu tố nghệ thuật như âm nhạc, ca hát, vũ đạo và sử dụng trang phục, thu hút không chỉ các tín đồ Đạo Mẫu mà còn cả người nước ngoài. Nhiếp ảnh gia Tewfic El-Sawy ở New York đã dành 2 năm qua để ghi lại cuốn sách tiếng Anh đầu tiên về “hầu đồng” của Việt Nam. Ông nói: “Các tôn giáo khác cũng có lễ nhưng không giống hầu đồng chút nào. Họ rất khác nhau. Mình đi Ấn Độ có đi lễ nhưng bị nặng hơn, không vui. Đó là một chút đáng sợ. Hầu đồng ở Việt Nam thì khác; đó là niềm vui. Tôi nghĩ chính niềm hạnh phúc của khán giả mới là điều khiến tôi ấn tượng. Tôi được biết rằng rất nhiều vị thần trong hầu đồng là những nhân vật lịch sử hoặc anh hùng dân tộc. Hoàng Bảy chẳng hạn, là có thật. Anh ấy đã tồn tại. Ông ở tỉnh Lào Cai, khi giặc ngoại xâm đến xâm lược Việt Nam, ông đã đẩy lùi chúng. Vì vậy, tôi nghĩ đó là bản chất của Việt Nam và quốc tịch của Việt Nam”.

Lễ hội lớn nhất hàng năm được tổ chức trong cộng đồng tín đồ Đạo Mẫu được tổ chức tại đền Phủ Dầy, tỉnh Nam Định. Hàng ngàn tín đồ hành hương về đền để tỏ lòng thành kính với Công chúa Liễu Hạnh, Thánh Mẫu hàng đầu trong tín ngưỡng Việt Nam và là một trong tứ bất tử của văn hóa dân gian Việt Nam. Sự kiện kéo dài sáu ngày này có nhiều nghi lễ truyền thống, bao gồm “hầu đồng” – một hoạt động mà mọi người thường nhầm với tín ngưỡng chung.

5. Ý nghĩa của việc thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên trong văn hóa người Việt:

Ở Việt Nam, đặc biệt là ở các tỉnh phía Bắc, hầu hết các chùa đều có ban thờ Mẫu. Bàn thờ này thường được đặt phía sau hoặc bên cạnh bàn thờ chính của Phật. Nhưng phổ biến hơn, người Việt Nam thờ Mẫu của họ trong ngôi đền riêng gọi là “Phủ”. Tuy nhiên, ngoại trừ các Thánh Mẫu chính, mỗi phủ sẽ có một hệ thống các vị thần tiêu biểu, sắp xếp theo thứ tự khác nhau.

Thông qua hệ thống thờ cúng các vị Thánh Mẫu nói chung và thờ cúng Cô Đệ Nhất Thượng Thiên, tín ngưỡng thờ Mẫu đề cao, khuyến khích bản chất tốt đẹp trong mỗi cá nhân và sự gắn bó giữa con người với con người. Nó còn thể hiện sự kiên cường của dân tộc để chiến thắng giặc ngoại xâm và thiên tai, để xây dựng và bảo vệ đất nước Việt Nam. Nghệ nhân dân gian Trịnh Ngọc Minh tin rằng tín ngưỡng thờ Mẫu là một cách tuyệt vời để dạy mọi người về lịch sử và truyền thống của Việt Nam. Ông cho biết: “Thông qua diễn xướng xuất thần và Tín ngưỡng thờ Mẫu, người dân, đặc biệt là thế hệ trẻ được hiểu thêm về cội nguồn dân tộc, về tổ tiên. Lời hát văn tôn vinh công đức của nhiều anh hùng dân tộc, những người có công mở mang, bảo vệ đất nước, đem lại giàu sang, ấm no cho nhân dân. Họ được coi là Cha Mẹ Vĩ Đại của người Việt Nam”.

Tín ngưỡng thờ Mẫu hoàn toàn có nguồn gốc từ Việt Nam và là một trong những tín ngưỡng lâu đời nhất được thực hành ở Việt Nam. Những người theo dõi không khỏi tự hào vì tín ngưỡng này đã trường tồn với thời gian và đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của thế giới từ tháng 12 năm 2016.